در باره دو نسخه قرآن محفوظ در تاجیکستان

در گنجینه دست‌نویس‌های شرقی آکادمی علوم جمهوری تاجیکستان تحت شماره 5570 و 4384 دو نسخه نادر قرآن کریم محفوظ است که آن شامل متن اصل و ترجمه پارسی تاجیکی تحت‌اللفظی است. دست‌نویس شماره 5570 هرچند ناقص باشد هم ولی بسیار قدیمی است و محققان آن را از روی نوع کاغذ و جلدبندی به آخر عصر 12 میلادی، یعنی پیش از هجوم مغولمنسوب دانسته‌اند. این نسخه سال‌های پنجاهم قرن گذشته در حدود تاجیکستان معاصر در حالت بسیار ناگوار بازیافت شدهاست. از این رو آن را برای ترمیم سال 1974 به شهر سنکت پتیربورگ برده، بعد از ترمیم باز به گنجینه آکادمی علوم بازگردانیده‌اند. باید گفت که قسمت آغاز و انجام همین نسخه با سبب حذف شدن متن اصل با متن اصل عربی بی‌ترجمه عوض کرده شده است. متن اساسی از آیه 77 سوره بقره شروع می‌شود. در نسخه به طور رقمی عکس‌برداری‌شده سوره آل عمران در عکس 9419، سوره اعراف در عکس 9453، سوره انفال در عکس 9472 و سوره یونس در عکس 9493 آغاز می‌شوند. مشاهده ثابت نمود که یک مقدار سورههای کلان‌حجمدر داخل متن نیستند. نسخه با متن ناروشن سوره‌های شمس، ضحی،فجر، بلد و لیل خاتمه می‌یابند. آخر نسخه نیز با افزودن متن عربی سوره‌های نهائی قرآن مکمل گردانیده شده است. ولی متن باقیمانده از نگاه نمونه نثر فارسیتاجیکی بودنش حایز اهمیت است. این ترجمه با ترجمه تفسیری طبری قرابت زبانی و اسلوبی زیاد دارد.
اما نسخه رقم 4384 کامل بوده تمام سوره‌های کتاب با نقش و نگار اسلامی مزین و سطرهای آن به رنگ سیاه نوشته شده و متن اصل از بالا و پایان مسطره و بین آن با خط طلایی زراندود شده است. در زیر سطر متن اصل متن ترجمه فارسی تاجیکی آیات آورده می‌شود که آنها به رنگ سرخ استنساخ گردیدهاندحرف‌ها نیز خردتر است.
پس از رایج گشتن ترجمه رسمی قرآن کریم به زبان پارسی دری در عصر دهم میلادی که آن در دایره‌های علمی با نام ترجمه تفسیر طبری مشهور است، در قسمت ماوراءالنهر ایران‌شهر ترجمه و تفسیرهای بیشمار قرآن به وجود آمدند. و در میان اهل علم و تحقیق ورارود به غیراز ترجمه فوق‌الذکر اینچنین «تفسیر حسینی» مولانا حسین واعظ کاشفی (عصر 15) و ترجمه شاه ولی‌اللهابن عبدالرحیم دهلوی «فتح‌الرحمانفی ترجمة‌القرآن» (عصر 18) معروفیت بیشتر کسب نمودند. و تاجیکان تاریخاً کتاب مقدس دین خود را با اعتماد به آنها تلاوت می‌کردند، معانی آن را به زبان مادری خود می‌فهمیدند، می‌آموختند، خویش و دوریش را می‌آموزانیدند و در باره علوم قرآنی و اسلامی کتاب‌ها می‌نوشتند.
علاوه بر این در دوره سلطنت امیران بخارادر بین اهل علم و منشیان و دبیران دایره‌های درباری یک اقدامی به حکم عنعنه درآمده بود که هر گاه امیر نو تازه به تخت می‌نشست یا از آغاز حکمرانی‌اش یک مرحله معین سپری می‌شد، به این مناسبت یک عده کتاب‌هارا بهطور فرمایشی استنساخ می‌کردند. و در بین آنها حتماً یک نسخه ارمغانی قرآن مزین و ترجمه تحت‌اللفظی فارسی تاجیکی داشتهموجود بود.
در انجام دادن این قبیل ترجمه‌ها تمام دستگاه علمی امارت، فقیهان، شاعران و نویسندگان شرکت می‌نمودند تا تمام نزاکت و امکاناتهمان‌ دوره زبان پارسی تاجیکی در متن این ترجمه منعکس شود. دراکثرنسخه‌های ارمغانی قرآن نام ترجمان وروزوتاریختألیف آن ذکر نمی‌شد.
نسخه رقم 4384 را محققان منسوب به عصر 15 میلادی دانسته‌اند. هر یک ترجمه قرآن از دو جهت مهم است: یکم آن نمونه نثر ادبی زمان معین است؛ دوم در متن ترجمه کوشش‌های دریافت گونه‌اى نیکوتر معانی واژه، عباره و آیات قرآنی به مشاهده می‌رسد. در خاتمه با آوردن ترجمه چند آیاتی از آغاز سوره بنی اسرائیل برای نشان دادن تفاوت ترجمه و تشکل و صیقل یافتن آن در طول قرن‌ها اکتفا می‌کنیم:
ترجمه از نسخه 5570: پاک است آن خدایی که ببرد بنده خود را در یک شب از مسجد حرام ای مکه به سوی مسجد دورتر. آن که برکت فرستادیم گرد بر گرد آن تا بنمائیم او را از آیت‌هایی که بر وحدانیت ما دلیل است. به درستی که اوست شنوای بینا.
ترجمهاز نسخه 4284: پاک است آن که ببرد بنده خود را شبی از مسجد حرام به سوی مسجد اقصی که برکت نهادیم گرداگردآن با نمائیش بعضی نشانه‌های خود. هرائینه اوست شنوای بینا.
فیض‌الله براتزاده